Jak mówi stare porzekadło: nieznajomość prawa szkodzi. Bierzemy zatem pod lupę prawo rodzinne. Co to takiego i jakie źródła prawa rodzinnego wyróżniamy? Jakie instytucje prawa rodzinnego reguluje kodeks prawa rodzinnego i opiekuńczego i czym zajmuje się prawo rodzinne?
Zasady prawa rodzinnego – podstawowe normy regulujące relacje w rodzinie
W polskim prawie na próżno szukać definicji rodziny. Ustawodawca zakłada, że rodzina – złożona z mężczyzny i kobiety – powstaje w trakcie zawarcia małżeństwa. Z małżeństwem wiążą się określone prawa i obowiązki, tak w sferze prawno-osobistej, jak i majątkowej – w odróżnieniu od nieformalnych związków, które nie rodzą skutków prawnych. Mimo to sytuacja dziecka zrodzonego ze związku pozamałżeńskiego nie różni się od tej, która dotyczy potomstwa małżonków.
Przypisywanie doniosłej roli małżeństwu pozwala organom państwowym zachować kontrolę nad rodziną. Małżeństwo, jako zjawisko socjologiczne oraz jako instytucja prawa świeckiego, jest elementem systemu prawnego, który zapewnia ład w stosunkach społecznych. Zgodnie z obowiązującym prawem prawodawca jest zobowiązany do ochrony rodziny oraz obrony związanych z nią wartości poprzez właściwe kształtowanie i stosowanie prawa. Istotną rolę odgrywają tu stworzone w oparciu o określony system aksjologiczny, zasady.
Biorąc pod uwagę charakter relacji, jakie łączą ze sobą poszczególnych członków danej rodziny (rodzina mała złożona jest z rodziców i dzieci, rodzina duża obejmuje również dziadków, rodzeństwo i dalszych krewnych) oraz funkcjonowanie rodziny w naszym kręgu kulturowym, naczelną zasadą obowiązującą w polskim prawie rodzinnym jest zasada autonomii rodziny. Ogranicza ona ingerencję państwa w stosunki rodzinne do sytuacji wyjątkowych, będących głównie przejawem patologii w obrębie danej jednostki. Pozostałe zasady prawa rodzinnego to zasada szczególnej ochrony rodziny, dobra dziecka, trwałości małżeństwa, równouprawnienia małżonków czy świeckości prawa rodzinnego.
Obszary prawa rodzinnego – najważniejsze kwestie objęte tym prawem
Prawo rodzinne obok prawa: zobowiązań, rzeczowego, spadkowego oraz części ogólnej – razem z prawem opiekuńczym – tworzy system prawa cywilnego. Aktem prawnym, który nie reguluje bezpośrednio stosunków prawnorodzinnych, a jedynie wskazuje na kierunek wykładni przepisów odnoszących się do takich wartości jak rodzina, małżeństwo, macierzyństwo czy rodzicielstwo jest Konstytucja.
Źródłem prawa rodzinnego jest również Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który razem z Kodeksem cywilnym oraz innymi ustawami (ustawą o systemie oświaty, o postępowaniu w sprawach nieletnich czy o świadczeniach rodzinnych) reguluje stosunki pomiędzy małżonkami, ich dziećmi, dalszymi krewnymi czy powinowatymi.
Zawarte w nim przepisy odnoszą się do małżeństwa czy podziału majątku, ale dotyczą też spraw z zakresu relacji rodzice – dzieci. Normy kodeksowe obejmują swoim zasięgiem takie zagadnienia jak: zawarcie i unieważnienie małżeństwa, istnienie oraz ustanie małżeństwa (poprzez śmierć małżonka bądź uznanie go za zmarłego), rozwód czy separację, pochodzenie dziecka, w tym ustalenie ojcostwa, pojęcie władzy rodzicielskiej, a także kwestię przysposobienia i obowiązku alimentacyjnego. W kodeksie znajdziemy również przepisy z zakresu prawa opiekuńczego, poświęcone różnym formom opieki i kurateli.
Zapewnienie ochrony praw i dobrostanu wszystkich członków rodziny
Rodzina, określana często mianem podstawowej komórki społecznej, jest – jak podaje Tadeusz Smyczyński – naturalnym i niezastąpionym elementem struktury społecznej, w którym zarówno dziecko, jak i dorosły zaspokaja swoje podstawowe potrzeby. Pełni funkcję emocjonalną, seksualną, prokreacyjną, ale także wiąże się z zaspokajaniem potrzeb bytowych. Do jej zadań należy również kwestia wychowania, socjalizacji oraz opieki nad zrodzonym w trakcie trwania małżeństwa potomstwem.
W sprawach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego rozstrzygają, wydając wyroki i postanowienia, sądy rodzinne, a ściślej rzecz ujmując, wydziały rodzinne w sądach rejonowych. Rozpatrują one sprawy dotyczące takich kwestii jak alimenty, wyznaczenie kuratora zawodowego czy ustanowienie rozdzielności majątkowej małżonków. Istnieją również pozasądowe możliwości rozwiązania sporów czy załatwienia spraw z zakresu prawa rodzinnego. Kompetencje do podjęcia sprawy w zakresie umownego podziału majątku posiada zatem nie tylko sąd, ale też ośrodek zajmujący się mediacją czy kancelaria prawnicza, a raczej tworzący ją prawnicy.
