Kto może skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury?

Emerytura, kojarzona jednoznacznie z jesienią życia, przez młodszą część społeczeństwa traktowana jest jako coś bardzo odległego. Warto jednak wiedzieć, komu i w jakich okolicznościach przysługuje wcześniejsza emerytura. A takich grup zawodowych jest w Polsce całkiem sporo! W tym tekście postaramy się przybliżyć podstawowe zagadnienia z tym związane.

Z artykułu dowiesz się między innymi:
✔ jakie zawody objęte są wcześniejszą emeryturą;
✔ jak otrzymać wcześniejszą emeryturę;
✔ jakie są warunki wcześniejszej emerytury;

Wcześniejsza emerytura — komu się należy?

Aktualnie obowiązujące przepisy określają wiek emerytalny pracowników, który wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Istnieje jednak szereg wyjątków od tej reguły, które umożliwiają wcześniejsze ubieganie się o świadczenie.

Dokładne informacje, komu i na jakich zasadach przysługuje wcześniejsza emerytura, znajdziemy w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Poniżej opiszemy wybrane grupy zawodowe, które mają prawo ubiegać się o wcześniejszą emeryturę czy to z tytułu specyfiki wykonywanego zawodu, czy też tzw. przypadków szczególnych np. opieki nad dzieckiem.

Bez wątpienia duża część osób, zainteresowanych tematem, zadaje sobie pytanie: Ile wynosi wcześniejsza emerytura? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta z co najmniej dwóch względów.

Kluczowe są tutaj dwie wartości:

1. wysokość kapitału zgromadzonego przez przyszłego emeryta, emerytkę;
2. liczba miesięcy, przez które dana osoba będzie pobierać świadczenie.

Jak powszechnie wiadomo, istnieje wskaźnik, którym jest średnia długość życia dla kobiet i mężczyzn. Jest on regularnie aktualizowany i publikowany na stronie GUS, a dokładnie w Monitorze Polskim.

Chcąc uzyskać względnie dokładną wysokość przyszłego świadczenia, należy podstawę (kapitał) podzielić przez liczbę miesięcy, statystycznie pozostałe nam do przeżycia. Pomimo że jest to rozwiązanie obarczone pewnym ryzykiem, to daje pewien obraz, czego możemy się spodziewać.

Oczywiście jest to wyliczenie, które nie uwzględnia, chociażby corocznych waloryzacji świadczeń, wynikających ze stosownych przepisów. Kobiety, ubiegające się o świadczenia powinny wiedzieć, że dłuższa średnia długość ich życia oraz statystycznie niższe zarobki w trakcie aktywności zawodowej sprawiają, że otrzymywane przez nie emerytury siłą rzeczy są niższe niż mężczyzn.

Dla jeszcze lepszego zobrazowania dysproporcji pomiędzy okresem aktywności zawodowej a okresem pobierania świadczeń posłużymy się prostym wyliczeniem. Wcześniejsza emerytura dla 55-letniej kobiety oznacza, że statystycznie będzie ona pobierać świadczenie przez 27 lat. (średnia długość życia Polek z 2021 roku).

Działalność twórcza i artystyczna a wcześniejsza emerytura

Wcześniejsze przejście na emeryturę jest zazwyczaj kojarzone z pracą w szczególnych warunkach. Tymczasem do listy zawodów uprzywilejowanych zaliczamy również takie, które nie mają wiele wspólnego, chociażby z pracą w górnictwie.

Mowa tu o zawodach związanych z szeroko rozumianą sztuką m.in. muzyką i filmem.

Jakie inne przesłanki muszą spełnić takie osoby? Przede wszystkim:

• urodziły się po 1948 roku,
• nie należą do OFE (lub złożyły wniosek o przekazanie środków na rzecz ZUS-u),
• osiągnęły wiek emerytalny, wymagany stażem do dnia 1 stycznia 1999 roku, odpowiednio: 20 lat dla kobiet, 25 lat dla mężczyzn, w tym 15 lat działalności twórczej lub artystycznej.

Dla poszczególnych zawodów i płci wcześniejszy wiek emerytalny przysługuje według poniższych kryteriów:

• Zawód: akrobaty, gimnastyka, ekwilibrysty, kaskadera, tancerza. Wiek: 40 lat dla kobiet, 45 lat dla mężczyzn,
• Zawód: muzyka grającego na instrumentach dętych, solisty, wokalisty, tresera zwierząt drapieżnych. Wiek: 45 lat dla kobiet i 50 lat dla mężczyzn,
• Zawód: muzyka grającego na instrumentach smyczkowych, perkusyjnych lub klawiszowych. Ponadto operatora obrazu filmowego oraz fotografika. Wiek: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn.

Zawody, w których obowiązuje wcześniejsza emerytura

Na długiej liście wykonywanych zawodów od lat znajdują się takie, którym z mocy ustawy przysługuje prawo przejścia na wcześniejszą emeryturę. O tym, czy dane stanowisko pracy jest objęte tym przywilejem, możemy dowiedzieć się w specjalnym rejestrze.

Do głównych branż, w których praca uprawnia do wcześniejszego ubiegania się o emeryturę, należą:

• górnictwo — prace wykonywane pod ziemią oraz prace wiertnicze;
• energetyka — prace przy wytwarzaniu i przesyłaniu energii, jak również montaż i remonty urządzeń elektroenergetycznych i cieplnych;
• hutnictwo i przemysł metalowy;
• przemysł chemiczny- produkcja m.in. siarki, sody, soli i solanki (wydobycie i obróbka);
• budownictwo m.in. roboty wodnokanalizacyjne, budowa rurociągów w głębokich wykopach;
• leśnictwo np. drwale oraz osoby pracujące przy suchej destylacji drewna i węgla aktywnego.

Transport:

• morski w żegludze międzynarodowej,
• praca na statkach żeglugi powietrznej.

Należy wymienić też:

• rolnictwo – wcześniejsza emerytura z KRUS przysługuje kobietom w wieku 55 lat i mężczyznom w wieku 60 lat, o ile podlegali ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez minimum 25 lat;
• rybołówstwo;
• przemysł poligraficzny m.in.: praca przy elektronicznych monitorach ekranowych, przygotowywaniu barwników zawierających ołów i kobalt;
• służbę zdrowia – praca na oddziałach intensywnej terapii, odwykowych, psychiatrycznych oraz w prosektorium.

Wcześniejsza emerytura przysługuje również nauczycielom i wychowawcom.

Emerytura dla osób, które zajmują się dzieckiem wymagającym stałej opieki

Jedną z grup społecznych, które mogą ubiegać się o wcześniejszą emeryturę, są osoby zajmujące się dzieckiem, wymagającym stałej opieki.

Aby skorzystać z tego świadczenia, należy spełnić restrykcyjne kryteria.
Oto one:

• do dnia 31 grudnia 1998 należy posiadać 20-letni staż pracy (w przypadku kobiet) lub 25-letni w przypadku mężczyzn;
• osoba taka nie może być członkiem OFE (Otwartego Funduszu Emerytalnego), o ile urodziła się po 1948 r.;
• przed 1 stycznia 1999 roku była ubezpieczona z tytułu umowy o pracę;
• przed 1 stycznia 1999 roku nie mogła pracować ze względu na konieczność sprawowania opieki nad dzieckiem, które było niezdolne do samodzielnej egzystencji, bez względu na rodzaj choroby lub całkowicie niezdolne do pracy z powodu choroby wymienionej w § 2 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r.

Co warto podkreślić, dla obu ww. przypadków niezdolność do pracy musiała zaistnieć od urodzenia lub powstać przed ukończeniem przez dziecko 18 roku życia.

Skoro już jesteśmy przy temacie dzieci. Kilka lat temu pojawił się pomysł, którym była wcześniejsza emerytura za urodzenie dzieci. Nie zyskał on jednak wystarczającego poparcia w sejmie. W zamian za to od 2021 roku funkcjonuje tzw. rodzicielskie świadczenie uzupełniające, które przysługuje kobietom, które nie podjęły pracy lub zrezygnowały z niej ze względu na wychowywanie co najmniej czworga dzieci.

Przy okazji tego punktu, warto wspomnieć o jeszcze jednym. Czy opieka nad rodzicem a wcześniejsza emerytura mają ze sobą coś wspólnego? Niestety nie. Jedyne, na co możemy liczyć z tego tytułu to zaliczenie okresu opieki nad rodzicem do tzw. okresów nieskładkowych (braku aktywności zawodowej).

Czy warunki wcześniejszej emerytury są mniej korzystne niż emerytury w późniejszym czasie?

Ile wynosi wcześniejsza emerytura? Zazwyczaj warunki, które zaoferuje nam ZUS, przynajmniej ze względów finansowych, nie napawają optymizmem.

Dzieje się tak z kilku powodów:

1. Wcześniejsza emerytura jest niższa niż normalna. Tu zależność jest bardzo prosta. Im krócej pracujemy, tym niższy kapitał emerytalny zgromadzimy. To od niego zależy późniejsza wysokość otrzymywanych świadczeń.
2. Druga zła wiadomość jest taka, że nawet po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, pobierane świadczenie będzie niższe. To z kolei zasługa tego, że ZUS pomniejsza wysokość świadczenia o już wypłacone kwoty.
3. Po trzecie: w dniu przechodzenia na emeryturę trudno przewidzieć, co przyniesie przyszłość. Niższe świadczenia mogą okazać się niewystarczające, aby uzyskać satysfakcjonujący standard życia, szczególnie gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że tzw. współczynnik zastępowalności emerytury do otrzymywanego wynagrodzenia regularnie maleje.

W związku z tym nasuwa się jeden, dość oczywisty wniosek: opłaca się pracować dłużej, aby potem móc pobierać wyższe świadczenie. Oczywiście nie każdy może, chociażby ze względów zdrowotnych świadczyć usługę pracy do późnej starości, ale bez wątpienia nie opłaca się rezygnować z aktywności zawodowej zbyt wcześnie.

Jak otrzymać wcześniejszą emeryturę?

Wcześniejsza emerytura, o ile mamy pewność, że takowa nam się należy, wymaga przejścia określonej ścieżki formalnej. W tym celu należy:

1. oddać wypełniony wniosek o wcześniejszą emeryturę do ZUS;
2. załączyć dokumenty potwierdzające poszczególne okresy pracy, służby wojskowej itp.;
3. uzupełnić dane o okresach składkowych i nieskładkowych;
4. zawrzeć w zgłoszeniu informacje o pracy wykonywanej w szczególnych warunkach, jeśli takową świadczyliśmy;
5. zamieścić zaświadczenia o wynagrodzeniu.

Po zgromadzeniu kompletu dokumentów należy złożyć wniosek wraz z załącznikami do właściwej jednostki ZUS, w formie pisemnej lub elektronicznej - przy potwierdzeniu profilem zaufanym. Co ważne, nie należy tego czynić wcześniej niż na 30 dni przed uzyskaniem uprawnień do świadczenia. Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma miesiąc na wydanie decyzji. W przypadku, gdy postanowienie nie będzie po naszej myśli, mamy prawo do odwołania się od niej do sądu okręgowego.

Wniosek o wcześniejszą emeryturę — jaki złożyć do pracodawcy?

Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych określa wyraźnie, iż pracodawca ma obowiązek wnioskowania o emeryturę w imieniu pracownika w tylko jednym przypadku, gdy ten ubiega się o świadczenia na tzw. starych zasadach, które obowiązują osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku.

W każdym innym przypadku pracownik wypełnia wniosek EMP i dostarcza go do ZUS-u osobiście, elektronicznie lub listownie.

Rola pracodawcy może w tym momencie ograniczać się do pomocy w zgromadzeniu niezbędnych dokumentów oraz wypełnieniu wniosku, szczególnie jeśli w danym zakładzie pracownicy regularnie korzystają z przysługujących im praw emerytalnych.

Potwierdzenie stażu pracy świadectwem pracy — czy to konieczne?

Analogicznie jak większość świadczeń, również wcześniejsza emerytura wymaga od ubiegającej się o nią osoby udokumentowania odpowiednio długiego stażu pracy. Podstawowym dokumentem będzie w tym wypadku świadectwo lub świadectwa pracy.

To na tym dokumencie znajdują się kluczowe dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych informacje (lata zatrudnienia, okresy składkowe i nieskładkowe, ewentualna praca na roli). Co jednak zrobić, gdy z różnych względów mamy problem z przedstawieniem świadectwa pracy? ZUS zdaje sobie sprawę, że udokumentowanie faktu pracy sprzed 20, a czasem więcej lat może stanowić pewien problem.

Dlatego też, z myślą o obywatelach, bierze on pod uwagę również inne, alternatywne dokumenty. Mogą to być m.in.: umowy o pracę, pisma o angażu, informacje o przyznaniu nagród przez pracodawcę, ale również wpisy do legitymacji ubezpieczeniowej.

Wyjątkową, ale wciąż praktykowaną formą potwierdzenia zatrudnienia jest zeznanie dwóch świadków. Dotyczy to okresu sprzed 1991 roku, a więc dość odległego. Niemniej jednak ZUS daje taką możliwość, o ile osoby złożą stosowne zeznania na druku Rp-8 lub dokonają tego ustnie w jednostce Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Jak widać, przejście na wcześniejszą emeryturę nie jest skomplikowane, o ile spełniamy wymagane kryteria. Jest to jednak bardzo ważna decyzja, z której podjęciem nie warto się śpieszyć. Jesień życia, przynajmniej statystycznie, trwa kilkanaście lat. Dobrze by było, aby upłynęła ona bez nadmiernego martwienia się o wysokość przyszłej emerytury.