Praca zawodowa może mieć różne oblicza. Jednak w zdecydowanej większości przypadków nie wiąże się ani z nadmiernym ryzykiem dla naszego zdrowia, ani tym bardziej życia. Niemniej jednak na rynku pracy istnieją stanowiska, w których praca wykonywana jest w szczególnych warunkach. Co to dokładnie znaczy? Jakie wymagania stawiane są pracownikom na takich stanowiskach oraz na jakie przywileje mogą oni liczyć?
Praca w szczególnych warunkach — czym są warunki szczególne?
Szczególne warunki pracy zostały ujęte w art. 32 ust. 1 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS. Praca na stanowisku zaliczanym do tej kategorii uznawana jest za taką, która przyczynia się do szybszego uszczerbku zdrowia i sił pracownika.
To z kolei może prowadzić do niezdolności do pracy aż do osiągnięcia wieku emerytalnego, zgodnego z aktualnymi przepisami. Tym samym, wykonywanie pracy w warunkach szczególnych, o ile zostaną spełnione określone warunki, uprawnia do wcześniejszej emerytury. Sama świadomość tego, niejako wymusza na pracodawcy konieczność odpowiedniego planowania zatrudnienia.
Jakie dokładnie czynniki zewnętrzne przyczyniają się do zakwalifikowania pracy do tej w warunkach szczególnych?
Na potrzeby kwalifikacji poszczególnych czynników utworzono tak zwany wykaz A i wykaz B:
1. Czynniki A to te związane z szeroko rozumianymi siłami natury, do których zaliczamy: prace wykonywane pod ziemią, na wodzie, pod wodą, w powietrzu oraz związane z procesami technologicznymi (bardzo ciężka praca o charakterze fizycznym).
2. Czynniki B związane są natomiast z szeroko rozumianą sprawnością psychofizyczną, która powinna być na najwyższym poziomie. W przeciwnym razie wykonywana praca może stwarzać różnego rodzaju niebezpieczeństwa. Jak można się domyślić, ma to wiele wspólnego z wiekiem pracowników, którzy mogą wykonywać takie zadania.
Praca w szczególnych warunkach: wykaz stanowisk
Wbrew pozorom, lista zawodów, w których pracuje się w warunkach szczególnych, jest długa. Liczy bowiem aż 40 profesji. Pełny ich spis znajdziemy w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku. Poniżej wymienimy główne branże, w których praca wedle przepisów uznawana jest za szkodliwą. Oto one:
- górnictwo,
- energetyka,
- hutnictwo i przemysł metalowy,
- chemia,
- budownictwo i przemysł materiałów budowlanych,
- leśnictwo,
- przemysł drzewny i papierniczy,
- stanowiska związane z żeglugą powietrzną,
- profesje dotyczące portów morskich.
Oprócz podanych wyżej przykładów, których nazewnictwo sugeruje już szczególne warunki pracy, możemy znaleźć także pracę przy wypieku pieczywa, prace w domach pomocy społecznej, pracę pogotowia ratunkowego czy lekarzy stomatologów.
Ustawa pomostowa a praca w szczególnych warunkach
Ustawa pomostowa precyzyjnie wyjaśnia, czym są „prace w szczególnych warunkach”. To prace odbywające się pod wpływem czynników, które wraz z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem prowadzić do trwałego uszkodzenia zdrowia, pomimo stosowanych przepisów BHP a także środków ochrony, narzędzi i procesów technologicznych.
Rezultatem długoletniej pracy w takich warunkach bardzo często jest skrócenie możliwości wykonywania danego zawodu. Ze względu na pojawienie się istotnych utrudnień w wypełnianiu dotychczasowych obowiązków, praca staje się wręcz niemożliwa.
Praca w szczególnych warunkach a emerytura
Ustawodawca przewidział na tego typu okoliczność prawo do uzyskania emerytury, wcześniej niż wynika to z przepisów ogólnych. Dla kobiet jest to zazwyczaj próg 55 lat, a dla mężczyzn 60 lat, przy czym należy udowodnić, że przepracowało się minimum 15 lat w warunkach szczególnych.
Wymagania wobec pracownika a praca o szczególnym charakterze
Po części była już o tym mowa przy okazji omawiania czynników, które kwalifikują daną pracę do tej o szczególnym charakterze. Ogólnie rzecz biorąc, wymagania wobec pracownika dotyczą jego sprawności psychofizycznej.
Do popularnych zawodów, w których ma ona ogromne znaczenie, możemy zaliczyć np. pilota samolotu, kontrolera ruchu lotniczego, maszynistę na kolei. Od pracy tych właśnie osób zależy bezpieczeństwo setek ludzi. Na liście tej znajdziemy również zawody wymagające wysokiej sprawności fizycznej: kaskaderów filmowych, osoby pracujące na wysokościach i skoczków spadochronowych.
Ze względu na wyżej wymienione wymogi, naturalne jest, że wraz z wiekiem spada możliwość podjęcia pracy o szczególnym charakterze. Z drugiej zaś strony, z tych samych względów pracownicy wykonujący taką pracę mają prawo do wcześniejszego ubiegania się o emeryturę.
Inną z form zadośćuczynienia jest rekompensata za pracę w szczególnych warunkach, która jest niezależna od otrzymywanego wynagrodzenia. Pracownik ma prawo ubiegać się o nią jeszcze zanim złoży wniosek o wcześniejszą emeryturę.
Różnice pomiędzy pracą w szczególnych warunkach a pracą w warunkach szkodliwych
Pomimo że oba terminy: praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze brzmią podobnie, w żadnym razie nie oznaczają tego samego. Różnicę wskazuje nam orzeczenie Sądu Najwyższego (sygn. akt III UK 31/15), z którego możemy wyczytać, iż, praca w szczególnych warunkach to praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości, przy czym oba te elementy (znaczna szkodliwość dla zdrowia i znaczny stopień uciążliwości) muszą występować równocześnie.
Warunki szkodliwe oznaczają natomiast, że praca w nich w naturalny sposób wiąże się z kontaktem z różnymi groźnymi substancjami, oparami, pyłami, podwyższonym hałasem i wysokim poziomem stresu. Wszystko to szczególnie w dłuższym terminie zagraża zdrowiu pracowników.
Podsumowanie
Co daje praca w szczególnych warunkach? Z pewnością szansę na wcześniejszą emeryturę oraz wyższe świadczenie niż wynikałoby to z tradycyjnych przepisów.
Dlatego, jeśli tylko pracujemy na jednym ze stanowisk, które znalazły się na wspomnianej wcześniej liście zawodów, należy pilnować swoich praw i gromadzić dokumenty, które w przyszłości posłużą do ubiegania się o wcześniejszą emeryturę.
