Prawo ze względu na przedmiot jego regulacji dzielimy na prawo publiczne, regulujące stosunki pomiędzy państwem a jednostką, oraz prywatne – dotyczące ochrony interesów równorzędnych jednostek oraz zachodzących pomiędzy nimi stosunków. Przykładem gałęzi prawa mającej – podobnie jak prawo konstytucyjne czy administracyjne – publicznoprawny charakter, jest prawo karne (nazywane też błędnie prawem kryminalnym). Co to jest prawo karne? Jaka jest charakterystyka prawa karnego? Na te i wiele innych pytań z pewnością odpowiedzą specjaliści w tej dziedzinie, których znajdziesz w bazie firm ALEO.com.
Czym zajmuje się prawo karne?
Definicja prawa karnego może przyjmować różne formy, w zależności od tego, do jakiego opracowania sięgniemy. Z jednego z artykułów w katalogu literatury przedmiotu możemy dowiedzieć się, że jest to zespół norm prawnych, którego głównym zadaniem jest ochrona dóbr społecznych przed czynami szczególnie niepożądanymi. Ochrony tej dokonuje się za pomocą specjalnych środków stosowanych wobec sprawców tych czynów.
Wspomniane czyny szczególnie niepożądane to przestępstwa, które dzielimy na: zbrodnie i występki, wykroczenia oraz przewinienia dyscyplinarne. Przejawiają się one zarówno w działaniu, jak i zaniechaniu. Zaniechanie polega na bezczynności w sytuacji, kiedy jesteśmy zobowiązani do podjęcia określonego działania. Najczęściej przytaczanym przykładem kierunkowej bezczynności, a więc zarazem przestępstwem, jest nieudzielenie pomocy poszkodowanemu.
Obok pojęcia przestępstwa kluczowym jest również zagadnienie dotyczące kary. Do obowiązującego w Polsce katalogu kar zaliczamy: grzywnę, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz dożywotnie pozbawienie wolności. Celem ich stosowania jest oczywiście ukaranie sprawcy czynu, a także zaspokojenie powszechnego poczucia sprawiedliwości. Odmienną niż kara rolę na gruncie prawa karnego odgrywają środki zabezpieczające. Przykładowo są nimi: terapia, pobyt w zakładzie psychiatrycznym lub elektroniczna kontrola miejsca pobytu sprawcy.
Prawo karne poświęca wiele uwagi sprawcom przestępstw. Konsekwencją tego jest różnicowanie postępowania w zależności od tego, kogo dotyczy. W przypadku osób fizycznych, które nie ukończyły jeszcze siedemnastego roku życia, toczy się postępowanie w sprawach nieletnich. Nieletni bowiem nie podlegają odpowiedzialności karnej, która jest wyłączona w określonych przypadkach.
Na podstawie przepisów prawa karnego wyróżniamy okoliczności wyłączające bezprawność czynu, czego przykładem jest działanie w ramach stanu wyższej konieczności czy w formie obrony koniecznej. Wyróżnia się też sytuacje, kiedy pomimo zaistnienia przestępstwa, karalność czynu zostaje wyłączona bądź umniejszona w związku z brakiem winy sprawcy przestępstwa.
Ponadto należy również zwrócić uwagę na instytucje: abolicji, amnestii, prawa łaski, zatarcia skazania oraz przedawnienia w prawie karnym. Wynikają one z ustaw uprawnienia i bezpośrednio wpływają na proces odbywania kary przestępców.
Co wchodzi w skład prawa karnego?
Mając wiedzę o tym, czym zajmuje się prawo karne, możemy przejść do kolejnej kwestii, którą jest podział prawa karnego. Prawo karne materialne – inaczej zwane prawem karnym sensu stricto – to zbiór przepisów prawa, określający przestępstwa (czyny społecznie szkodliwe, zabronione pod groźbą kary) oraz ustalający zasady odpowiedzialności karnej, kary i inne środki stosowane wobec sprawców tych czynów. Z kolei prawo karne formalne jest jednym z filarów tworzących system prawa karnego, określany mianem prawa karnego sensu largo. Prawo karne w ujęciu szerokim tworzą: prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze – wyodrębnione ze względu na przedmiot swoich regulacji.
Proces karny służy realizacji prawa karnego materialnego. Jest on jedyną formą, w której można stwierdzić winę określonej osoby z powodu popełnionego czynu zabronionego. Polega on na ustaleniu popełnienia przestępstwa i jego sprawcy oraz wyznaczeniu kary. Prawo karne procesowe (zwane postępowaniem karnym) określa kompetencje organów ścigania (policji, prokuratury) oraz organów wymiaru sprawiedliwości (sądów różnych szczebli), a także normuje tryb ich działania w sprawach o czyny zabronione, które wskazano w prawie karnym materialnym.
Prawo karne wykonawcze zajmuje się natomiast problematyką dotyczącą wykonywania kar i innych środków orzeczonych przez sądy. Jego częścią jest prawo penitencjarne, regulujące wyłącznie kwestie związane z odbywaniem kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania.
Zasady i funkcje prawa karnego
Zasady prawa karnego to skodyfikowane normy odnoszące się do wszelkich przestępstw i instytucji prawnokarnych. Mają one kluczowe znaczenie w szczególności dla odpowiedzialności karnej. Wyróżniamy następujące zasady:
- określoności („nie ma przestępstwa/kary bez ustawy”);
- „nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa”;
- proporcjonalności – wynika z przepisów Konstytucji: ograniczenia praw konstytucyjnych powinny być umotywowane realizacją wyznaczonego celu, jednocześnie mają być one jak najmniej dotkliwe dla osoby, której dotyczą i wykorzystane tylko wtedy, gdy są konieczne dla osiągnięcia zamierzonego efektu;
- osobistej odpowiedzialności – każdy odpowiada za przestępstwo, które sam osobiście popełnił;
- indywidualizacji kary – wymiar kary zostaje określony nie tylko na podstawie tego, jakiego czynu dotyczy, ale również właściwości cechujących sprawcę;
- zawinienia („nie ma przestępstwa bez winy”) – na tej podstawie ocenie zostają poddane przeżycia psychiczne sprawcy, bez winy nie można bowiem postawić osobie dokonującej czynu zabronionego zarzutu naruszenia prawa;
- humanitaryzmu – podkreśla godność jednostki, która w chwili popełnienia czynu nie przestaje być człowiekiem: ani podejrzani, ani oskarżeni czy w końcu skazani prawomocnym wyrokiem nie zasługują na złe traktowanie, mogą się bronić sami lub korzystać z pomocy adwokata (każde życie jest cenne i ważne). Zasada ta pociąga za sobą zakaz stosowania kar piętnujących czy ośmieszających, w tym także zakaz kary śmierci;
- „w razie wątpliwości na korzyść sprawcy” – wskazuje, że wątpliwości niemożliwe do wyjaśnienia należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.
Z kolei funkcje prawa karnego dzielimy na:
- sprawiedliwościową – polegającą na ukaraniu nagannego postępowania. Prawo realizuje w ten sposób ideę sprawiedliwości;
- ochronną – w zakresie prewencji ogólnej (odstraszanie, edukacja) oraz szczególnej (represja, izolacja, resocjalizacja). Jej celem jest przeciwdziałanie przestępczości;
- gwarancyjna – prawo karne powinno chronić jednostkę (w tym także skazanego) przed naruszeniem praw człowieka;
- kompensacyjna – wiąże się z naprawieniem krzywdy, jaką swoim czynem wyrządził ofierze sprawca.
Rodzaje prawa karnego
Głównym źródłem obowiązującego prawa karnego w Polsce jest ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Normy w nim zawarte mają charakter norm powszechnie obowiązujących. Ich stosowanie nie może być ani ograniczone, ani wyłączone wolą stron. Cechą prawa karnego jest również to, iż większość przestępstw, zarówno kodeksowych, jak i pozakodeksowych, jest ścigana z urzędu.
Istnieje kilka rodzajów prawa karnego. Ze względu na adresata norm wyróżniamy prawo karne powszechne (dotyczące ogółu społeczeństwa) oraz szczególne. Prawo karne szczególne dzielimy na: prawo karne skarbowe (obejmujące swoim zakresem przestępstwa i wykroczenia skarbowe), wojskowe (adresowane do żołnierzy) oraz dyscyplinarne (określające przewinienia dyscyplinarne i przewidziane za nie kary właściwe dla danego zawodu).
Odrębną kategorię stanowi prawo karne wykroczeń, opisujące czyny o stosunkowo niewielkim stopniu społecznej szkodliwości. Do prawa karnego nie należy jednak prawo dotyczące nieletnich, wobec których – na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich – orzeka sąd rodzinny.
Szczególnym rodzajem prawa karnego jest prawo karne międzynarodowe, rozumiane jako zbiór przepisów krajowych kodeksów karnych (odnoszące się do przestępstw popełnionych za granicą albo przez cudzoziemców oraz dotyczące międzynarodowej współpracy w zakresie ścigania i wykonania kary, których podejmuje się zainteresowane państwo). Międzynarodowe prawo karne określa przestępstwa międzynarodowe, na przykład zbrodnie przeciwko ludzkości. Tworzy traktaty oraz konwencje normujące te zjawiska.
Jak widać, prawo karne to skomplikowana i rozbudowana dziedzina prawa. Dlatego też w Polsce znajdziemy wielu ekspertów specjalizujących się w sprawach karnych. Pełen katalog prawników prezentujemy w bazie firm ALEO.com. W naszym serwisie sprawdzisz dane teleadresowe adwokatów czy radców prawnych działających w tej dziedzinie, a także zapoznasz się z opiniami klientów.
